مخارج حروف (2)

امام سجاد علیه السلام می فرمایند :    
حقّ زبان دور داشتن آن از زشتی گویی ، عادت دادنش به خیر و خوبی ، ترک گفتار بی فایده و نیکی به مردم و خوش گویی در باره ی آنان است .                                                                                 ( بحارالانوار – 71/286/41 )


3- موضع لسان   

در درس گذشته در مورد مخارج حروف و دو مورد از مواضع دستگاه تکلم ( جوف و حلق ) مطالبی را هر چند مختصر بیان کردم . بنده سعی خواهم کرد مطالب را ساده و روان ارائه کنم که همه ی علاقه مندان به علم تجوید بتوانند بهره ی کافی ببرند . اگر قصور وکوتاهی وجود دارد صمیما نه از همه ی کسانی که در این زمینه تجربه ی کافی دارند یاری می طلبم .

                                    بسم الله الرحمن الرحیم
موضع لسان وسیع ترین موضع دستگاه تکلم است و چون زبان نقش اصلی درتولید بیشتر حروف و صدا ها را دارد نام این موضع ( لسان) است . اجزای مختلف این موضع :

1 - زبان اصلی :( زبان بزرگ)  
ریشه ی زبان و عقب زبان : اقصی اللسان
میان زبان : وسط اللسان
سر زبان و نوک زبان : طرف اللسان
کناره ی زبان : حافه اللسان
2 - دندان ها ( اسنان ) : از جلو به عقب
ثنایا   :   در جلو و وسط آرواره ها ( 4 عدد  )
رباعیات :   در طرفین ثنایا (  4 عدد )
انیاب   :   در طرفین رباعیات ( 4 عدد)
اضراس : که خودسه قسم است:  ضواحک ( خندان )  4 عدد - طواحن ( له کننده )  12 عدد    نواجذ ( دندان عقل ) 4 عدد
                
3 – لثه : سه جایگاه تولید حرف به لثه مربوط می شود : 1 – مرز بین لثه ودهان 2- خود لثه 3- مرز بین لثه وسقف دهان که هر کدام جدا گانه در تولید حرف نقش ایفا می کنند .

4 – سقف دهان : ( حنک الاعلی ) 1- سخت کام ( شکل گنبدی وسخت واستخوانی دارد ): میان زبان با این قسمت بعضی حروف را می سازند 2 – نرم کام ( قسمت عقب سقف دهان )

5 – زبان کوچک (لهاة ) : عضله ی باریکی که از عقب سقف دهان آویزان است .

تا اینجا هر چه بود برای آ شنایی شما عزیزان با این موضع بود . که ده مخرج است که از آنها 18 حرف خارج می شود .
چهار مخرج در مواضع جوف وحلق در درس گذشته ارائه شد .

مخرج پنجم : محل خروج (ق)
ریشه ی زبان بالا رفته وبا زبان کوچک تماس پیدا می کند وراه عبور هوا مسدود در نتیجه مخرج حرف از هم باز شده و در اثر ارتعاش تارهای صوتی این حرف با شدت اداء می شود .
                  
 مخرج ششم : محل خروج ( ک)
عقب زبان با زبان کوچک تماس پیدا می کند وراه عبور هوا در دهان وبینی بسته می شود ناگها نمخرج از هم باز شده وهوا به طور انفجاری وبا شدت و بدون ارتعاش تار های صوتی ادا ء می شود .برای امتحان درست یا نادرست بودن (ک) کلمات کلم - کر ( نادرست) کاهو - کور ( درست) تکرار کنید .
چون زبان کوچک در ایجاد این دو حرف (ق) و (ک) نقش دارد به آ نها ((حروف لهوی )) می گویند .

مخرج هفتم : محل خروج ( ج – ش – ی )
میان زبان ( وسط اللسان ) با قسمت مقابل خود از سخت کام این سه حرف را با ویژگی های مختلف تولید می کند .در حرف (ج) از برخورد وسط زبان با قسمت مقابل در سخت کام راه عبور هوا در دهان وبینی مسدود شده در اثر باز وبسته شدن آنهاتارهای صوتی مرتعش شده وحرف تولید می شود .نکته : باید دقت شود که وسط زبان به قسمت مقابل خود برخورد کند اگر کمی جلوتر بر خورد کند این حرف شبیه (چ) می شود . در حرف (ش) با نزدیک شدن وسط زبان به قسمت مقابل خود از سخت کام راه عبور هوا باز ودر دو طرف دهان پخش می شود و بدون ارتعاش تارهای صوتی حرف (ش) تولید می شود . اگر در پخش شدگی هوا به جای وسط زبان به سر زبان فشار بیاوریم حرف (ش ) مانند ( س ) تیز می شود . حرف (ی ) مانند (ش) است اما راه عبور هوا بازتر و فشار و سایش هوا کمتر و تارهای صوتی مرتعش می شود . این سه حرف را (( حروف شجری )) می نامند .

مخرج هشتم :محل خروج (ض)
این حرف از لحاظ نحوه ی اداء از مشکل ترین حروف زبان عرب است .از تماس قسمت وسیعی از کناره ی زبان (چپ یا راست ) با دندان های اضراس (آسیا ) که با ارتعاش تارهای صوتی همراه است و درشت وپر حجم تلفظ می شود این حرف به صورت دال مفخّم ( پر حجم ودرشت ) ولی با نرمی وبدون شدت زیاد تلفظ می شود . نکته ی مهم این که این حرف را نباید مانند ( ظ ) تلفظ کنیم . به دلیل دخالت دادن دندان های اضراس در تلفظ حرف ( ض ) به این حرف (( ضرسی )) می گویند .

مخرج نهم : محل خروج (ل)
از برخورد نوک زبان ( ذولق اللسان ) با مرز بین لثه و سقف دهان ودرحالی که کناره های جلوی زبان از دندان های مقابل خود جدا می شود هوا همراه با ارتعاش تا رها ی صوتی از دوطرف کناره ی عقب زبان خارج می شود که با این توصیفات این حرف را وسیع المخرج گویند .

مخرج دهم : محل خروج ( ن)

از تماس نوک زبان با بخش عقب لثه ی ثنایای بالا ( کمی جلو تر از مخرج لام) در حالی که تمامی لبه ی زبان از دو طرف کاملاً به دندان های آ رواره ی بالا می چسبد راه عبور هوا از دهان بسته و هوا از بینی خارج می شود . ( غنّه )

مخرج یازدهم : محل خروج ( ر )
این حرف از قطع و وصل سریع نوک زبان با برجستگی عقب لثه ی ثنایای بالا همراه با ارتعاش تارهای صوتی تولید می شود راء را به چهار صورت می شود تولید کرد : 1- لرزشی : تکرار آن که در تجوید نادرست است 2- جوفی : نوک زبان آزاد و از مخرج راء دور است و شبیه حرف (و) در عربی است که این هم نادرست است 3 - زنشی : تک ضربه ای با حالت قطع و وصل سریع نوک زبان ویک بار اداء می شود .که این راء درست ودر موارد تفخیم راء به این نحو تلفظ می شود .4- سایشی : با ثابت نگه داشتن نوک زبان در فاصله ی بسیار نزدیک به بر جستگی پشت لثه دربالا تلفظ می شود این راء هم درست بوده ودر موارد ترقیق راء از این راء استفاده می شود . حروف ( ل- ن – ر) به علت اینکه نوک زبان (ذولق اللسان ) در ایجاد این حروف نقش دارد به این حروف (( حروف ذولقی )) می گویند .

مخرج دوازدهم : محل خروج (ت – د – ط )
از بر خورد سر زبان با نطع ( خطوط برجسته که در لثه ی ثنایای بالا وجود دارد ) در حالی که تمام لبه ی زبان از دو طرف با دندان های آرواره ی بالا تماس دارد لذا راه عبور هوا از دهان بسته می شود وبا آ زاد شدن نا گهانی زبان وبسته ماندن راه عبور هوا از بینی هوا به شدت از دهان خارج شده واین حروف تلفظ می شود . حرف (ت)با توضیحات بالا وبدون ارتعاش تارهای صوتی تلفظ می شود . ودر حرف (د) به همان صورت و به همراه ارتعاش تار های صوتی تلفظ می شود . حرف ( ط) علاوه بر ویژگی های فوق ریشه ی زبان به طرف کام بالا تمایل پیدا می کند وزبان حالت گودی به خود می گیرد که باعث درشتی و پرحجمی این حرف می شود این حرف از حرف (ت) مفخّم درست می شود . به دلیل اینکه این حروف ( ت- د- ط ) در محل نطع تولید می شود این حروف را (( حروف نطعی )) می نامند .

مخرج سیزدهم : محل خروج (س – ز- ص )
جلوی زبان به صورت شیار با قسمت مقابل خود (برجستگی مرز لثه وسخت کام) بسیار نزدیک می شود واز این مجرای تنگ این سه حرف تولید می شود . و به عبارتی کناره های زبان به دندان های بالا چسبیده و راه عبور هوا از کناره ی زبان بسته می شود و شیاری در وسط زبان ایجاد می شود که هوا با سایش وفشار از این مجرای تنگ خارج می شود .در حرف (س) بدون ارتعاش تارهای صوتی همراه است ودر حرف( ز) تارهای صوتی مرتعش می شود درحرف (ص) همان (س) است با این تفاوت که کف زبان گود شده وریشه ی زبان به طرف کام بالا متمایل می شود در نتیجه صدا پر حجم ودرشت می شود(سین مفخّم ) به علت اینکه سطح باریک جلوی زبان با حالت شیار در تولید این حروف نقش دارد به آنها ((حروف ا َسلی ))می گویند.

مخرج چهاردهم : محل خروج ( ث – ذ – ظ )
از تماس نوک زبان با دندان های ثنایای بالا این حروف ایجاد می شود .فقط دقت شود که نوک زبان با شدت به لبه ی دندان ها نچسبدچون با حروف نطعی اشتباه می شود .در حرف( ث) همین روش بدون ارتعاش تارهای صوتی تافظ می شود واگر صدای این حرف را بکشید صدا خفه می شود . در حرف (ذ ) مانند فوق همراه با ارتعاش تارهای صوتی واگر صدا را بکشبد صدا قطع نمی شود .در حرف (ظ) مانند حرف ذ ال ولی پرحجم و درشت ( کف زبان گود وریشه ی زبان بالا می آ ید ).(ذ ال مفخّم ) به این حروف به خاطر تماس با لثه (( حروف لثوی )) می گویند .

مخارج موضع لسان تمام شد . شاید این سؤال برای برخی عزیزان پیش آید که دانستن نحو ه ی تلفظ این حروف برای ما که فارسی زبانیم و با برخی از آنها آ شنایی داریم به چه کار ما می آید ؟ باید بگویم که همان برخی حروف را ، ما درست تلفظ نمی کنیم و برای یک قاری قرآن کلید قرائت ، تلفظ صحیح حروف و کلمات است از این رو باید با آن آشنا شویم . دو موضع بعدی را بزودی خواهم نوشت .                                                                                       (( التماس دعا ))

مخارج حروف (۱)

امام علی علیه السلام می فرمایند : الترتیل تجویدُ الحروف و حفظ الوقوف

                                                                    (کتاب النشر – علامه محمدابن الجزری )

طبق فرموده ی مولای متقیان رعایت احکام تجویدی واداء حروف نیمی از ترتیل و رعایت موارد وقف وابتدا نیم دیگر آن را تشکیل می دهد .
مخارج حروف
در علم تجوید محل خروج حرف – جایگاه تولید حرف را گویند .باید دانست که محدوده ی تولید حرف در انسان به 5 موضع اصلی تقسیم می شود . تعداد مخارج حروف 17 عدد است و ترتیب شمارش ونام گذاری مخارج حروف از سمت ریه ها به سوی دهان است .
مواضع پنج گانه ی دستگاه تکلم :
1-جوف 2- حلق 3- لسان 4- شفتین 5- خیشوم
1- موضع جوف
در اصطلاح تجوید به (( حجم و فضای خالی دستگاه تکلم )) جوف گفته می شود .این موضع یک مخرج بیشتر ندارد .
مخرج اول : محل خروج (( حروف مد ))
این حروف بدون تکیه به قسمت معینی از دستگاه تکلم در فضای دهان تولید و خارج می شود
حروف مدی : ( الف مدی – واو مدی _ یاء مدی ) در زبان عرب هیچ تفاوتی بین صداهای کوتاه وکشیده نیست مگر از لحاظ زمان کشش صوت . در بخش روخوانی توضیحات لازم آمده است .
2- موضع حلق   
حلق در علم تجوید به قسمتی از دستگاه تکلم گفته میشود که از پایین به تارهای صوتی در حنجره واز بالا به مرز زبان کوچک (لهاة) محدود می شود . موضع حلق دارای سه مخرج است : أقصی الحلق _ وسط الحلق _ أ دنی الحلق
مخرج دوم : محل خروج ((ء – ه ))
این مخرج (أقصی الحلق ) نام دارد یعنی دور ترین قسمت حلق نسبت به دهان است . هنگام اداء حرف همزه تارهای صوتی به هم می چسبند وهوای خروجی محبوس شده ودر لحظه ای که تارهای صوتی به شدت از یکدیگر جدا می شود ، هوا به صورت انفجار به بیرون پرتاب می شود وصدای همزه تولید می شود .در تجوید باید همزه به تیزی وقدرت ادء شود (مهم)
نکته : به روایت حفص از عاصم تنها در یک مورد سست خواندن همزه الزامی است . همزه ی دوم در کلمه ی ءأعـجَمیٌ ، (فصلت -44).
هنگام اداء حرف هاء تارهای صوتی بدون ارتعاش فقط به هم نزدیک می شود ومسیر هوای خروجی را تنگ می کند ، سایش هوا دراین محل حرف هاء را تولید می کند .

مخرج سوم : محل خروج (ع- ح )     
این مخرج( وسط الحلق )نام دارد . در اثر تنگ شدن دیواره های حلق هوای بازدم –بدون ارتعاش سایش پیدا می کند وصدای گرفته ی( ح) ایجاد می شود .اگر به آن ارتعاش تارهای صوتی را اضافه کنیم صدای (ع) تولید می شود . صدای عین مانند صدای حاء گرفتگی وخشونت ندارد بلکه به نرمی به دیواره های حلق کشیده می شود . این دو حرف نباید با درشتی وتفخیم اداء شود.  

مخرج چهارم : محل خروج (غ- خ )
این مخرج( ادنی الحلق )نام دارد که نزدیک ترین محل حلق به دهان است . صدای (غ) نرم و ممتد است وبا ارتعاش تارهای صوتی همراه است .مانند صدای غرغره ی آب در گلو ویا صدای نوزاد در لحظات راحتی وسیری .
حرف( خ) صدای خراش در مخرج ایجاد می کند وتارهای صوتی مرتعش نمی شود.این دو حرف درشت وپرحجم است .
حروف شش گانه ی ( ء – ه – ع – ح – غ – خ- )را(( حروف حلقی )) می گویند .

ادامه ی این درس  را بزودی ارائه می کنم . انشاالله استفاده ی لازم را برده باشید .نظر  یادتون نرود .التماس دعا
                                                                             یا حق

سلام مجدد

رسول اکرم (ص) می فرمایند :
هر گاه مردم امر به معروف ونهی از منکر نکنند واز نیکان خاندان من پیروی ننمایند ، خداوند بدانشان را بر آنان مسلط  گرداند و نیکانشان دعا کنند اما دعایشان  مستجاب نشود .
                                                                       ( بحارالانوار  64/87/100 )

سلام علیکم  با عرض معذرت به دلایل مختلف از جمله(( سفر آخرت  پدر همسرم رحمة الله علیه (دایی بنده ) که در 21 تیر ماه 1387 اتفاق افتاد  که از خداوند می خواهم صبر جزیل  به  همه ی بازماندگان به ویژ ه همسرم که در غربت بار غم بی پدری را به دوش کشید  و همچنین خانواده ی عزیزشان عنایت فرماید . ما که در داغ فراق دوری از عزیزان می سوختیم در اسلام آباد این خبر ، داغ فراق ما را تا قیامت  همیشگی کرد و  ...  ، به وطن باز گشتیم و چند ماهی را در ایران ماندیم . 25 مهر به اسلام آباد (پاکستان ) بازگشتم ودر 12آذر ماه 1387 به لطف حق لبیک گفتم وبه طور ناباورانه به سرزمین وحی سفر کردم انشاالله در بخش خاطرات  برایتان از این سفر می نویسم ))  به هر حال زندگی پستی و بلندی دارد و من در این چند ماه به وضوح  این مسئله را حس کردم و متأسفانه نتوانستم دراین مدت در خدمت شما عزیزان باشم  .
با توکل به خدا و توسل به أئمه ی اطهار  بسم الله ... 

برای  شروع ، لینک قرائت استادنعینع  که نغمات  ودستگاههای قرآنی در آن برای آموزش صوت ولحن  انشاالله مفید واقع می شود را در اختیار علاقمندان قرار می دهم .
 

استاد  احمد احمد نعینع  -  قرائت تحقیق سوره آل عمران آیات 164  الی 182

                                                                                 و من الله التوفیق