امام سجاد علیه السلام می فرمایند :
حقّ زبان دور داشتن آن از زشتی گویی ، عادت دادنش به خیر و خوبی ، ترک گفتار بی فایده و نیکی به مردم و خوش گویی در باره ی آنان است . ( بحارالانوار – 71/286/41 )
3- موضع لسان
در درس گذشته در مورد مخارج حروف و دو مورد از مواضع دستگاه تکلم ( جوف و حلق ) مطالبی را هر چند مختصر بیان کردم . بنده سعی خواهم کرد مطالب را ساده و روان ارائه کنم که همه ی علاقه مندان به علم تجوید بتوانند بهره ی کافی ببرند . اگر قصور وکوتاهی وجود دارد صمیما نه از همه ی کسانی که در این زمینه تجربه ی کافی دارند یاری می طلبم .
بسم الله الرحمن الرحیم
موضع لسان وسیع ترین موضع دستگاه تکلم است و چون زبان نقش اصلی درتولید بیشتر حروف و صدا ها را دارد نام این موضع ( لسان) است . اجزای مختلف این موضع :
1 - زبان اصلی :( زبان بزرگ)
ریشه ی زبان و عقب زبان : اقصی اللسان
میان زبان : وسط اللسان
سر زبان و نوک زبان : طرف اللسان
کناره ی زبان : حافه اللسان
2 - دندان ها ( اسنان ) : از جلو به عقب
ثنایا : در جلو و وسط آرواره ها ( 4 عدد )
رباعیات : در طرفین ثنایا ( 4 عدد )
انیاب : در طرفین رباعیات ( 4 عدد)
اضراس : که خودسه قسم است: ضواحک ( خندان ) 4 عدد - طواحن ( له کننده ) 12 عدد نواجذ ( دندان عقل ) 4 عدد
3 – لثه : سه جایگاه تولید حرف به لثه مربوط می شود : 1 – مرز بین لثه ودهان 2- خود لثه 3- مرز بین لثه وسقف دهان که هر کدام جدا گانه در تولید حرف نقش ایفا می کنند .
4 – سقف دهان : ( حنک الاعلی ) 1- سخت کام ( شکل گنبدی وسخت واستخوانی دارد ): میان زبان با این قسمت بعضی حروف را می سازند 2 – نرم کام ( قسمت عقب سقف دهان )
5 – زبان کوچک (لهاة ) : عضله ی باریکی که از عقب سقف دهان آویزان است .
تا اینجا هر چه بود برای آ شنایی شما عزیزان با این موضع بود . که ده مخرج است که از آنها 18 حرف خارج می شود .
چهار مخرج در مواضع جوف وحلق در درس گذشته ارائه شد .
مخرج پنجم : محل خروج (ق)
ریشه ی زبان بالا رفته وبا زبان کوچک تماس پیدا می کند وراه عبور هوا مسدود در نتیجه مخرج حرف از هم باز شده و در اثر ارتعاش تارهای صوتی این حرف با شدت اداء می شود .
مخرج ششم : محل خروج ( ک)
عقب زبان با زبان کوچک تماس پیدا می کند وراه عبور هوا در دهان وبینی بسته می شود ناگها نمخرج از هم باز شده وهوا به طور انفجاری وبا شدت و بدون ارتعاش تار های صوتی ادا ء می شود .برای امتحان درست یا نادرست بودن (ک) کلمات کلم - کر ( نادرست) کاهو - کور ( درست) تکرار کنید .
چون زبان کوچک در ایجاد این دو حرف (ق) و (ک) نقش دارد به آ نها ((حروف لهوی )) می گویند .
مخرج هفتم : محل خروج ( ج – ش – ی )
میان زبان ( وسط اللسان ) با قسمت مقابل خود از سخت کام این سه حرف را با ویژگی های مختلف تولید می کند .در حرف (ج) از برخورد وسط زبان با قسمت مقابل در سخت کام راه عبور هوا در دهان وبینی مسدود شده در اثر باز وبسته شدن آنهاتارهای صوتی مرتعش شده وحرف تولید می شود .نکته : باید دقت شود که وسط زبان به قسمت مقابل خود برخورد کند اگر کمی جلوتر بر خورد کند این حرف شبیه (چ) می شود . در حرف (ش) با نزدیک شدن وسط زبان به قسمت مقابل خود از سخت کام راه عبور هوا باز ودر دو طرف دهان پخش می شود و بدون ارتعاش تارهای صوتی حرف (ش) تولید می شود . اگر در پخش شدگی هوا به جای وسط زبان به سر زبان فشار بیاوریم حرف (ش ) مانند ( س ) تیز می شود . حرف (ی ) مانند (ش) است اما راه عبور هوا بازتر و فشار و سایش هوا کمتر و تارهای صوتی مرتعش می شود . این سه حرف را (( حروف شجری )) می نامند .
مخرج هشتم :محل خروج (ض)
این حرف از لحاظ نحوه ی اداء از مشکل ترین حروف زبان عرب است .از تماس قسمت وسیعی از کناره ی زبان (چپ یا راست ) با دندان های اضراس (آسیا ) که با ارتعاش تارهای صوتی همراه است و درشت وپر حجم تلفظ می شود این حرف به صورت دال مفخّم ( پر حجم ودرشت ) ولی با نرمی وبدون شدت زیاد تلفظ می شود . نکته ی مهم این که این حرف را نباید مانند ( ظ ) تلفظ کنیم . به دلیل دخالت دادن دندان های اضراس در تلفظ حرف ( ض ) به این حرف (( ضرسی )) می گویند .
مخرج نهم : محل خروج (ل)
از برخورد نوک زبان ( ذولق اللسان ) با مرز بین لثه و سقف دهان ودرحالی که کناره های جلوی زبان از دندان های مقابل خود جدا می شود هوا همراه با ارتعاش تا رها ی صوتی از دوطرف کناره ی عقب زبان خارج می شود که با این توصیفات این حرف را وسیع المخرج گویند .
مخرج دهم : محل خروج ( ن)
از تماس نوک زبان با بخش عقب لثه ی ثنایای بالا ( کمی جلو تر از مخرج لام) در حالی که تمامی لبه ی زبان از دو طرف کاملاً به دندان های آ رواره ی بالا می چسبد راه عبور هوا از دهان بسته و هوا از بینی خارج می شود . ( غنّه )
مخرج یازدهم : محل خروج ( ر )
این حرف از قطع و وصل سریع نوک زبان با برجستگی عقب لثه ی ثنایای بالا همراه با ارتعاش تارهای صوتی تولید می شود راء را به چهار صورت می شود تولید کرد : 1- لرزشی : تکرار آن که در تجوید نادرست است 2- جوفی : نوک زبان آزاد و از مخرج راء دور است و شبیه حرف (و) در عربی است که این هم نادرست است 3 - زنشی : تک ضربه ای با حالت قطع و وصل سریع نوک زبان ویک بار اداء می شود .که این راء درست ودر موارد تفخیم راء به این نحو تلفظ می شود .4- سایشی : با ثابت نگه داشتن نوک زبان در فاصله ی بسیار نزدیک به بر جستگی پشت لثه دربالا تلفظ می شود این راء هم درست بوده ودر موارد ترقیق راء از این راء استفاده می شود . حروف ( ل- ن – ر) به علت اینکه نوک زبان (ذولق اللسان ) در ایجاد این حروف نقش دارد به این حروف (( حروف ذولقی )) می گویند .
مخرج دوازدهم : محل خروج (ت – د – ط )
از بر خورد سر زبان با نطع ( خطوط برجسته که در لثه ی ثنایای بالا وجود دارد ) در حالی که تمام لبه ی زبان از دو طرف با دندان های آرواره ی بالا تماس دارد لذا راه عبور هوا از دهان بسته می شود وبا آ زاد شدن نا گهانی زبان وبسته ماندن راه عبور هوا از بینی هوا به شدت از دهان خارج شده واین حروف تلفظ می شود . حرف (ت)با توضیحات بالا وبدون ارتعاش تارهای صوتی تلفظ می شود . ودر حرف (د) به همان صورت و به همراه ارتعاش تار های صوتی تلفظ می شود . حرف ( ط) علاوه بر ویژگی های فوق ریشه ی زبان به طرف کام بالا تمایل پیدا می کند وزبان حالت گودی به خود می گیرد که باعث درشتی و پرحجمی این حرف می شود این حرف از حرف (ت) مفخّم درست می شود . به دلیل اینکه این حروف ( ت- د- ط ) در محل نطع تولید می شود این حروف را (( حروف نطعی )) می نامند .
مخرج سیزدهم : محل خروج (س – ز- ص )
جلوی زبان به صورت شیار با قسمت مقابل خود (برجستگی مرز لثه وسخت کام) بسیار نزدیک می شود واز این مجرای تنگ این سه حرف تولید می شود . و به عبارتی کناره های زبان به دندان های بالا چسبیده و راه عبور هوا از کناره ی زبان بسته می شود و شیاری در وسط زبان ایجاد می شود که هوا با سایش وفشار از این مجرای تنگ خارج می شود .در حرف (س) بدون ارتعاش تارهای صوتی همراه است ودر حرف( ز) تارهای صوتی مرتعش می شود درحرف (ص) همان (س) است با این تفاوت که کف زبان گود شده وریشه ی زبان به طرف کام بالا متمایل می شود در نتیجه صدا پر حجم ودرشت می شود(سین مفخّم ) به علت اینکه سطح باریک جلوی زبان با حالت شیار در تولید این حروف نقش دارد به آنها ((حروف ا َسلی ))می گویند.
مخرج چهاردهم : محل خروج ( ث – ذ – ظ )
از تماس نوک زبان با دندان های ثنایای بالا این حروف ایجاد می شود .فقط دقت شود که نوک زبان با شدت به لبه ی دندان ها نچسبدچون با حروف نطعی اشتباه می شود .در حرف( ث) همین روش بدون ارتعاش تارهای صوتی تافظ می شود واگر صدای این حرف را بکشید صدا خفه می شود . در حرف (ذ ) مانند فوق همراه با ارتعاش تارهای صوتی واگر صدا را بکشبد صدا قطع نمی شود .در حرف (ظ) مانند حرف ذ ال ولی پرحجم و درشت ( کف زبان گود وریشه ی زبان بالا می آ ید ).(ذ ال مفخّم ) به این حروف به خاطر تماس با لثه (( حروف لثوی )) می گویند .
مخارج موضع لسان تمام شد . شاید این سؤال برای برخی عزیزان پیش آید که دانستن نحو ه ی تلفظ این حروف برای ما که فارسی زبانیم و با برخی از آنها آ شنایی داریم به چه کار ما می آید ؟ باید بگویم که همان برخی حروف را ، ما درست تلفظ نمی کنیم و برای یک قاری قرآن کلید قرائت ، تلفظ صحیح حروف و کلمات است از این رو باید با آن آشنا شویم . دو موضع بعدی را بزودی خواهم نوشت . (( التماس دعا ))